ЖАЛИЛОВА ДИЛНОЗА СРАИЛОВНА
Магистрант
СЫБАНБАЕВА МАКИРА АУБАКИРОВНА
к.б.н. Казахский национальный аграрный университет
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КҮЗДІК АРПА АУРУЛАРЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
Арпа дәнді дақылдардың күріштен, бидайдан және жүгеріден кейін маңызды және кеңінен дамыған. Арпа екі қасиетке сәйкес жіктеледі: агротехникалық бөлімге сәйкес ол жаздық (қыркүйек/қазан айына себілген) және күздік арпаға (наурыз/сәуірде себілген) бөлінеді. Арпаның көптеген сорттары зиянкестер мен ауруларға төзімді. Бірақ, арпаның айналуында дақылдарды алмастыру ережелері сақталмаса, оның егістіктері ауруға шалдығуы мүмкін. Арпа дақылы саңырауқұлақтар мен бактериялар және вирустар мен микоплазмалар қоздыратын көптеген ауруларға шалдығады. Л.Д. Казенастың [1] мәліметіне қарағанда Қазақстанда бұл дақылда ақ ұнтақ, қара күйе, дақ, тат бактериоз ауру түрлері кездеседі. Автор бұл дақылдың аса зиянды
аурулары ретінде қатты немесе тасты (Ustilago nuda) және тозаңды (Ustilago hordei) қаракүйені, сары тат (Puccinia strifformis) пен қортық татты (P. simplex), ақ ұнтақты (Erysiphe graminis) ауруларын көрсетеді. Өткен ғасырдың 60-70 жылдары Ж. Жиенбаев [2] дәнді дақылдардың қара күйе мен тат, тамыр шірігі мен тұқымның гельминтоспориозы және альтернариозы, ақ ұнтақ пен вирус ауруларының сыртқы белгілерін, қоздырғыштарының түрлерін, морфологиялық және биологиялық ерекшеліктерін, сонымен қатар, олармен қарсы күресу шараларының ғылыми жүйесін ұсынған. Арпа дақылының алғашқы жалпы ауруы – тозаңды қаракүйе. Дақыл арпа дәндерінің пісу кезеңінде бұл ауруды жұқтырады. Масақтарда споралардан тұратын қоңыр жабын пайда болады. Бұл аурудың қаупі – споралар ауада үлкен жерлерге таралуы, бұл үлкен себу алаңдарына зиян тигізуі мүмкін. С.Р. Шварцман [3] арпа дақылында тасты және тозаңды қара күйе аурулары кездесетінін анықтап, олардың қоздырғыштарының морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері және республика территориясында таралуы жайлы толық мәлімет келтіреді (1сурет).
Кейінірек Н.Н. Әлмұратов «Арпаның қара күйе аурулары» атты еңбегінде арпа дақылының үш түрлі қара күйе ауруына шалдығатынын, олардың республикада таралуы мен зияндылығын, қоздырғыштарының биологиялық және морфологиялық ерекшеліктерін егжей-тегжей зерттеген. Ол бұл дақылда тозаңды және тас қаракүйемен қатар – жалған тозаңды қаракүйе кездесетінін анықтап, оның таралу ареалын, ауру қоздырғышының биологиялық ерекшеліктерін анықтауға көп көңіл бөлген. Автор олармен күресу шараларын жетілдіріп, бұл ауруларға қарсы қолданылатын гранозан, формалин және де басқа препараттардың тиімділігі жөнінде толық мағлұмат берген [4]. Кейінгі деректерге қарағанда арпаның тасты қара күйесі Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан және т.б. облыстарда кең таралған. Ал тозаңды қара күйе – көбінесе Алматы, Ақмола, Ақтөбе облыстарында жиірек кездеседі [5]. А.С. Степановский [6] Ресей Федерациясының Свердловск, Түмен, Қорған және Челябі облыстары мен қатар Қазақстанның Қостанай және Солтүстік-Қазақстан облыстарында, арпаның қара күйе ауруларының таралу ерекшеліктерін, осы аймақтардан жиналған ауру қоздырғыштарының нәсілдік құрамын анықтаған.
Арпадағы тағы бір қарапайым және оңай танымал зең ауруы – ақұнтақ. Қоздырғышы – Erysiphe graminis D.C.f.sp. hordei Marchal. Аурудың белгілері жас жапырақтардағы ақ немесе сұр ұнтақты қалыпты өсімдіктің үздіксіз аудандары түрінде көрінеді, бұл жапырақтардың бүгілуіне, төменгі жапырақ бетіне әсер етеді. Ауру жұқтырған өсімдіктердің жапырақтары қоңыр түске боялады. Көптеген елдерде кең таралған және зиянды аурулардың біріне жатады. Оның таралуы мен дамуы климат жағдайларына тығыз байланысты, ылғалдылығы жоғары аудандарда аса зиянды болып келеді (2 сурет) [7]. Қазақстанда бидайда кездесетін ақ ұнтақ ауруына көбірек көңіл бөлініп, арпада кездесетіні жете зерттелмеген.
Сурет 2 – Арпа дақылының ақ ұнтақ ауруы Сондай-ақ зең ауруы – сабақ таты туралы айтуға болады. Ауру қатты қара дөңес сызықтарға айналып, өсімдіктердің көлемінде және соңында дамып келе жатқан сабақтар мен жапырақтардағы тат-қоңыр түс шағын аймақтардың көрінісінде көрінеді. Бұл ауру егіннің жартысын жоюға қабілетті. Сабақ таты астық сапасының нашарлауына әкеліп соғады (3 сурет)
Өткен ғасырдың 60-70 жылдары Қазақстанда республиканың оңтүстік-шығысы мен батыс аймақтарында суармалы және тәлімі жерде өсірілетін жаздық және күздік бидайда бұл аурудың таралуы мен даму ерекшеліктері және олардың зияндылығын бәсендетуде агротехникалық және химиялық шаралардың атқаратын рөлі анықталған
